Khá lâu, tôi có viết một bài để cùng trao đổi cùng các đạo hữu trong “Cộng đồng Phật tử miền Trung New Jersey”, tình cờ nhân duyên tôi gặp lại người bà con, anh Cảnh ở Dallas-Texas khi theo lời mời của gia đình anh đưa mẹ tôi đến viếng thăm, trò chuyện được biết anh có viết bài cho báo. Khi đọc bài này anh khuyên tôi nên gởi, và bài này đã được đăng trên nguyệt san Chánh Pháp.
Bài viết bắt đầu từ email của một đạo hữu, gởi báo tin cho biết Mẹ Tim bị tai nạn kèm với các video clips mới về Mẹ Tim trên youtube và anh đặt câu hỏi: “Tại sao một người giàu lòng từ thiện, làm việc nhân đức cứu giúp bao người tàn tật, nghèo khổ như Tim mà bị tai nạn đáng thương như vậy trong khi những người tham nhũng, gian ác, cướp đất dân lành làm của riêng, còn bọn tỉ phú, ích kỷ vẫn sống trơ trơ. Xin các bạn cho ý kiến.”
Nhớ lại, khi xảy ra trận sóng thần (tsunami) tại Thái Lan, trên truyền hình Mỹ cũng đã có bao nhiêu cuộc trao đổi với các người đại diện tinh thần cho nhiều tôn giáo, giáo phái khác nhau để tìm câu trả lời “Tại sao?” và lại tái diễn với trận bão ở Miến Điện, động đất ở Trung Hoa.
Vốn là một người tin theo những nguyên lý của đạo Phật, tôi mạo muội viết ra đây vài nhận định mà tôi tổng hợp được từ những bài giảng của các nhà nghiên cứu Phật học, hay các sư tôi thu thập được qua Internet và tự học của mình. Đạo Phật đang ngày càng phát triển và thu hút nhiều sự nghiên cứu ở các trường đại học lớn, các trung tâm nghiên cứu tại Mỹ và người Mỹ rất thích tranh luận, nên tôi thường tìm thấy những bài giảng dựa vào những diễn biến hiện đang xảy ra (current events) về các đề tài có rất nhiều tranh cãi (controversial) như về chiến tranh, xã hội tiêu thụ, môi trường, sự phá thai, hình phạt tử hình, đồng tính luyến ái hay sự kết thúc sớm cuộc đời của bệnh nhân (cut off life-support). Từ quan điểm của Đạo Phật theo các nhà nghiên cứu Phật học và những gì tôi viết dưới đây chỉ là một sự sao chép của một người đang tìm học để giúp đi tìm trả lời cho những câu hỏi tương tự như của đạo hữu đã đặt ra ở trên.
Một trong ba chân lý (Tam pháp ấn) trong đạo Phật, được gọi là Pháp ấn vì nó rất cơ bản và quan trọng, đó là “Chư hành vô thường” (sabbe sankhara anicca). Hành là tất cả những gì do nhân duyên hợp thành, vì vô thường là bản chất của hành cho nên từ các quan hệ trong đời sống tinh thần (quan hệ vợ chồng, bạn bè, con cái) cho đến thế giới vật chất của vũ trụ, thiên hà, trái đất, sông núi đến nhà cửa và các tiện nghi như xe hơi, tủ lạnh, TV, điện thoại,… đều luôn luôn thay đổi, biến chuyển, tàn tạ, hư hao rồi trở thành vô dụng, hay bị hủy diệt. “Cái này sinh, cái kia sinh, cái này diệt cái kia diệt”. Cái này làm tiền đề cho cái kia trong một sự liên kết, phụ thuộc vào nhau để tồn tại (inter-dependency, inter-connected). Đó là một nguyên lý.
Hệ quả rút ra là do sự vật là tổng hợp của “trùng trùng duyên khởi,” vô cùng tận của bao nhiêu yếu tố kết thành, cho nên cũng chẳng bao giờ có chỉ một hay vài nguyên nhân để giải thích được cho một sự việc, sự việc xảy luôn luôn là kết quả của rất nhiều nguyên nhân, có những nguyên nhân thấy được và những nguyên nhân chưa hay không thấy được.
Chúng ta đã biết bao nhiêu lần lầm lẫn về nguyên nhân. Ngay những phát hiện trong nghiên cứu khoa học, đã có cái này lại phủ định cái kia, đúng hôm nay trở thành sai ngày mai, bởi vì nhận thức được thế giới vẫn còn là câu đố cho loài người, nên việc giải thích thế giới cũng là như vậy. Biết vậy, nhưng chúng ta không ngừng cố gắng để tìm lời giải đáp cho câu hỏi, nhất là khi có những biến cố bất hạnh xảy ra. Do đó trở lại câu hỏi ban đầu, để tránh đưa ra một câu trả lời quá tổng quát tôi cố gắng để tổng kết những góp nhặt với hiểu biết hạn hẹp về các kinh điển, chủ yếu là của Phật Giáo Nguyên Thuỷ, là những bộ kinh sớm nhất của đạo Phật, để giải thích những gì xảy đến cho một con người. Tôi không thể và không nhằm mục đích giải thích cho trường hợp của Mẹ Tim nhưng chỉ muốn cung cấp một vài điều tìm thấy trong kinh điển để mỗi người trong chúng ta tự tìm hiểu và suy nghĩ thêm.
Biết rằng sự việc xảy ra là do trùng trùng duyên khởi, theo lý vô thường mà nhân duyên là cốt lõi của sự việc đến, đi, thành, bại, hợp, tan, nhưng đối với con người nhất là những bất hạnh trong đời, chúng ta có thể đưa ra các nguyên nhân chính để giải thích tại sao sự việc đã xảy ra.
Theo đạo Phật, có năm nguyên nhân chính ảnh hưởng đến cuộc sống của mỗi một chúng ta:
Trước tiên, là do các hiện tượng tự nhiên trong vũ trụ. Đạo Phật không tin là Thượng Đế hay một đấng thần linh nào gây ra các thiên tai cho nên không nghĩ là các hiện tượng gây thiên tai là sự trừng phạt của Thượng đế, đấng tối cao hay do bất cứ một vị thần linh nào và chắc chắn là không tin thiên tai là để trừng phạt con người vì tội lỗi của họ. Phật giáo không tin là con người sinh ra đã bị mang cái tội lỗi ban đầu (original sin) và các hiện tượng xảy ra trong thiên nhiên như sóng thần, động đất, bão lụt, núi lửa,… là tự nhiên do sự vận động, biến đổi của trái đất theo các qui luật vật lý của thế giới vật chất, nếu chẳng may một trận động đất xảy ra thì bởi vì thế giới là như vậy, chẳng may ai đó là nạn nhân của một thiên tai thì chẳng phải là thiên tai nhắm vào họ, họ không may ở trong vùng thiên tai và sẽ phải theo qui luật vật lý.
Nguyên nhân thứ hai có thể là do các yếu tố sinh học mà chúng ta được cấu thành (biological makeup). Mỗi một chúng ta sinh ra có một thể lực hay là “tạng” khác nhau, có thể do từ di truyền của nòi giống, gia đình. Có người may mắn được “bẩm thọ,” nhưng cũng có khi chúng ta đã có sẵn các gen (di truyền) gây mầm bệnh trong người. Khoa học chứng minh có những nhiễm sắc thể (chromosomes) mà chúng ta đã có từ khi ra đời và chúng ta như đã được “chương trình hóa” (programmed) để phát triển cơ thể như đã được “lập trình.” Hiểu được nguyên nhân thứ hai này chúng ta sẽ bình thản chấp nhận những gì chúng ta đã bẩm sinh trong DNA, Tuy nhiên, nhờ hiểu biết đầy đủ về những khiếm khuyết, hay giới hạn do yếu tố sinh học, chúng ta có thể cố gắng để thay đổi từ là người thụ động, cam chịu trở thành người tích cực và tìm cách khống chế những giới hạn đó. Ví dụ, ý thức rằng chúng ta sinh ra với di truyền của một căn bệnh hoặc như áp huyết hoặc cholesterol cao, nghĩa là cơ thể đã được “lập trình” như vậy, tuy nhiên, bằng hiểu biết chúng ta có thể không bị giới hạn trong “vòng lặp” (loop) của chương trình này mà thoát ra bằng sự thường xuyên vận động tập thể dục và một chế độ ăn uống phù hợp. Chúng ta đã thấy nhiều dân tộc đã tìm cách thay đổi sự lập trình này bằng những nỗ lực tích cực, ví dụ như dân Nhật không còn là “Nhật lùn” như đã bị “lập trình” là Nhật Lùn!
Nguyên nhân thứ ba là nghiệp (karma), chúng ta vẫn thường nghe mỗi khi có tai họa hay bất hạnh xảy ra, mọi người thường cho đó là do nghiệp. Như một nhà sư trên CNN giải thích các nạn nhân phải gánh chịu những đau khổ, mất mát gây ra bởi các thiên tai là do Nghiệp. Như chúng ta thấy, nghiệp chỉ là một yếu tố trong năm yếu tố được liệt kê ra đây. Không phải tất cả mọi việc đều là do nghiệp, hơn nữa nghiệp là một quan điểm cốt lõi của đạo Phật và được xem là một trong những quan niệm bị hiểu lầm nhiều nhất trong giáo lý của đạo Phật, bị diễn dịch không đúng trong nhiều trường hợp, như cho nghiệp là “định mệnh,” và nó cũng không đơn giản chỉ là nhân quả. Tuy nhiên, trong phạm vi câu hỏi của anh Đính, thì chúng ta có thể xem nghiệp là nguyên nhân thứ ba, là nhân và quả, mà từ nhân ra quả cần phải có thời gian và duyên. Thời gian là bao lâu vài tháng vài năm vài đời thì không ai biết. Phật giáo tin là với thời gian và đủ duyên thì quả sẽ thành và đó là điều chắc chắn. Nghiệp theo chữ Hán là những việc đã thành (như trong chữ sự nghiệp). Những gì tốt đẹp hay bất hạnh chúng ta có hôm nay là một phần từ nghiệp do những gì chúng ta đã làm trong quá khứ, không ngẫu nhiên mà có, quá trình đó không phải chỉ trong đời này mà có thể từ bao nhiêu “vô lượng kiếp” chúng ta đã trải qua. Những “ân oán” trả vay đó là sự vận hành của nghiệp (karma in action). Hiểu được nguyên nhân thứ ba này chúng ta sẽ thấy là cho rằng “đời là bất công” (life is unfair) thì không hẳn như vậy. Bởi những gì chúng ta thấy chỉ là trong một kiếp người, nhưng nghiệp không giới hạn chỉ trong một kiếp người. Tìm hiểu về Nghiệp giúp chúng ta sống tự tại, thản nhiên chấp nhận những “oan trái” trong đời bởi nó không tự nhiên mà đến với chúng ta và tích cực hơn là chuẩn bị cho một cuộc sống tốt đẹp hơn bằng cách tránh đi các nghiệp xấu theo con đường của Phật chỉ ra, hoặc ít nhất là giữ năm điều răn giới để không ra các mầm mống của nghiệp chướng cho mình trong tương lai (năm giới là: hạn chế không sát sinh, không lấy những vật không được cho, không tà dâm, không nói dối và không lạm dụng các chất kích thích như rượu). Nhất là nên suy nghĩ trước kết quả, hay hậu quả mà ta chắc chắn sẽ nhận do một hành động của mình (Bồ tát sợ nhân, chúng sanh sợ quả).
Nguyên nhân thứ tư cho những gì xảy đến trong cuộc đời chúng ta là tôn giáo hay những gì thuộc về tín ngưỡng mà ta tin theo và chọn làm nguyên tắc hay sống của chúng ta. Chúng ta đã thấy có bao nhiêu người đã cho mình “tử vì đạo” trong khi những người khác thì xem đó là hành động điên rồ. Nhiều đau khổ tự gây ra do niềm tin mù quáng, Đạo Phật nói đến chánh kiến (right view) để làm kim chỉ nam cho những suy nghĩ và hành động của người tin theo Đạo Phật. Chánh kiến nghĩa là cái nhìn có được qua sự tu tập để hiểu và ngộ được bản chất vô thường, vô ngã và qui luật nhân quả trong mọi sự việc. Cuồng tín, hay tự cho tôn giáo mình là “chính thống,” siêu việt hơn tất cả các giáo phái khác đó là phổ biến, cả trong đạo Phật cũng có người suy nghĩ như vậy, tuy nhiên chính lời Phật đã lưu ý với các tín đồ rằng đạo Phật là Đạo để thực nghiệm, không phải là lý thuyết, hay triết lý để luận bàn và không phải là một tín điều để tin tưởng mà không trên sự kiểm nghiệm của bản thân mình và xét đoán nếu nó có lợi hay không cho mình và cho người, đời này và đời sau, như lời trong Tăng Chi Bộ Kinh: “Đừng tin tưởng vào một điều bởi vì phong văn của nó. Đừng tin tưởng điều gì bởi dựa vào một tập quán lưu truyền. Đừng tin tưởng điều gì vì đã được nói đi nhắc lại nhiều lần. Đừng tin tưởng điều gì dù đó chính là bút tích của thánh nhân. Đừng tin tưởng điều gì do thói quen từ lâu khiến ta công nhận đó là đúng. Đừng tin tưởng điều gì do ta tưởng tượng ra lại tưởng rằng một vị tối linh đã khai thị cho ta. Đừng tin tưởng bất cứ một điều gì chỉ dựa vào uy tín của các thầy dạy của mình, nhưng chỉ tin tưởng những gì mà chính các người đã từng trải qua, kinh nghiệm, phân tích và tự suy nhận là đúng, nó có lợi cho mình và cho người khác. Chỉ khi đó, công nhận và hãy lấy đó làm chuẩn mực cho cuộc sống của mình.”
Ngoài bốn nguyên nhân, thiên nhiên, sinh học, nghiệp, tôn giáo thì theo đạo Phật, nguyên nhân thứ năm để giải thích cho những bất hạnh xảy đến cho chúng ta chính là cái tâm (mind) của chúng ta. Hạnh phúc hay bất hạnh xét cho cùng là một trạng thái của TÂM (state of the mind).
Tâm là nguồn gốc của mọi việc xảy đến cho chúng ta, như Lục Tổ Huệ Năng đã nói “Tâm tạo liên trì, tâm tạo địa ngục.”
Nếu bình tâm suy nghĩ lại thì tự chúng ta cũng thấy được bao nhiêu đau khổ đã xảy đến cho chúng ta cũng từ cái tâm “động” của ta mà ra. Theo tôi hiểu, đạo Phật cho rằng con người sinh ra vốn đã sẵn đầy đủ tất cả những gì để được hạnh phúc (cho dù Khổ là điều không tránh được), cái đầy đủ vốn “bẩm sinh” trong cái Phật tánh (tâm Phật) như đã nói trong lời kinh “Hà kỳ Tự Tánh bổn tự cụ túc – Nào ngờ Tự tánh vốn tự đầy đủ – Huệ Năng).
Con người không sinh ra với tội lỗi ban đầu nhưng có lẽ sinh ra với vô minh ban đầu và càng ngày, sự vô minh càng dày đặt hơn bởi sự tham lam, sân hận và chôn lấp Phật tánh trong nhịp sống tranh đua, so bì và không bao giờ dừng lại để tìm lại “bản lai diện mục” của chính mình.
Con người vốn đã có đầy đủ tình yêu thương trong Tâm, chỉ cần quét đi lớp bụi sân hận che lấp, con người vốn đầy đủ sự vị tha, độ lượng, chỉ cần quét đi lớp bụi tham lam, con người vốn sẵn có đầy đủ trí huệ để thấy chân lý, chỉ cần gạt bỏ đi bức màn vô minh. Cho nên, nếu chúng ta theo con đường Phật đã chỉ ra (Bát chánh đạo – Eightfold Path) để quét sạch đi lớp bụi trần che lấp, làm lộ ra tâm Phật thì chắc chúng ta sẽ tránh được nhiều bất hạnh, đau khổ gây ra từ lớp bụi tham, sân, si: “Tâm bình thì thế giới thản nhiên. Tâm phàm thì ba món độc (Tham-Sân-Si) trói buộc. Tâm không thì nhất đạo thanh tịnh. Tâm hữu thì vạn cảnh tung hoành” – Huệ Năng).
Nếu chúng ta may mắn tránh được bốn nguyên nhân đầu tiên có thể gây ra những bất hạnh trong cuộc sống (được sống tại một nơi yên bình không bị thiên tai, may mắn có một thân thể khỏe mạnh không tật bệnh, lại thừa hưởng được một nghiệp tốt và tìm được một niềm tin tôn giáo chân chính) mà vẫn có những đau khổ thì rất có thể tìm thấy nguyên nhân gây ra trong Tâm chúng ta.
Đó là lý do chúng ta có chữ “khổ tâm.” Theo qui luật “sinh lão bệnh tử” thì chúng ta sẽ không tránh được cái khổ từ thân (già, bệnh) nhưng đạo Phật có thể làm giảm hay tránh không có cái khổ về Tâm mà vốn có khi đau khổ nhiều hơn so với cái khổ của Thân.
Tóm lại, trên đây năm nguyên nhân mà chúng ta có thể nhìn vào để hy vọng có thể lý giải được cho những gì xảy ra. Câu hỏi của anh Đính gây cảm hứng cho tôi sao chép lên đây những điều nghe, đọc các bài giảng về đạo Phật để các đạo hữu cùng suy nghĩ.
Tôi không nghĩ tôi có thể trả lời được câu hỏi đã đặt ra, nhưng chỉ mong nêu lên đây năm nguyên nhân để khởi điểm cho việc tìm câu trả lời cho những câu hỏi vì sao, ít nhất là cũng áp dụng cho những “lý giải” lên bản thân và cuộc sống của chính mình. Hy vọng “ngộ” được các nguyên nhân này chúng ta sẽ tìm thấy sự an bình, tự tại và luôn có được “Thân Tâm An Lạc” trong mọi tình huống.
Chúng ta sẽ còn tiếp tục đi tìm câu trả lời cho mỗi một sự cố xảy ra cho mình, tuy nhiên, khi đi tìm câu trả lời và sự lý giải với một đầu óc đầy logic, nhị phân, dựa trên các tiêu chuẩn đúng sai đã hình thành “cứng nhắc” trong đầu trong quá trình giáo dục, qua các điều kiện trưởng thành.
Xin đừng quên lời nhắc nhở của Thiền sư Mãn Giác đã nhắn gởi trong bài thơ, khuyên chúng ta nên thận trọng với các kết luận về cái đúng, cái sai, rút ra từ các logic của cái tâm phân biệt, nhị nguyên qua hai câu kết của một bài thơ Xuân trước khi viên tịch:
“Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận,
Đình tiền tạc dạ nhất chi mai.”
“Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết,
Đêm qua, sân trước một cành mai.”